УРУГЛАРЫМ АДАЗЫ МЕН

Чон аразында кижи Чарлаттынган Адалар хүнүнге уткуштур эр кижиниң сүлдезин бедидер сорулгалыг чер-черлерде хурал-суглаа­лар, культура болгаш спортчу хөй-ле хемчеглерниң эртип турарын интернетте, солун-сеткүүлдерде чырыдып турар. Ниитилелде болгаш өг-бүледе эр кижиниң ролюнуң дугайында чугаалажып турар болган төлээде, херек кырында республикада ёзулуг АДА деп сөске төлептиг кижилер эвээш эвес дээрзиниң бир бадыткалы болур чүүлдү солуннуң номчукчулары-биле үлежикседим. Аас-кежикке бүргеткен долу амыдыралдыг, алган эштиг, ажы-төлдүг чурттап чорааш, бир-ле хүн чоок эжинден чарлыры ышкаш берге чүве кайда боор. Ооң кадында, 4 ажы-төлү, оларның хеймери — чөргекте өл-чаш уруу-биле чааскаан арткаш, бергелерге торулбайн, амыдыралын уламчылаан аданың дугайында бөгүн чугааны чоруттум. Геннадий Доржу ада-иезиниң чурттап чораан бажыңын ам-даа салгал дамчып ээлеп, эдилевишаан. Кежээниң-не, удуур бертинде, ыяшты чиңгеледир чаргаш, печка кырынга кургадыр салып алыры аңаа дүрүм-биле дөмей. Ооң чурттап олурары Кызыл-Мажалыкта бажыңынга доктаамал хөй ажы-төл чыглыр. Ынчангаш бажың ишти кезээде чылыг турар ужурлуг. Уруг-дарыы үне-кире халчып тургаш, суксай бээрге, хөнекте сүттүг шайы база изиг турар. Боду база хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге өскен болгаш, чажындан-на хөй улус аразынга өөренгени кончуг. Ажы-төл кижизидилгезиниң дугайында лекция-беседа, ном-дептерден тускай өөредилгениң-даа аңаа херээ чок. Чүге дээрге ооң ада-иезиниң ук-төөгүзү база-ла хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерден үнген. Бүгү амыдырал кинода дег ооң караанда чуруттунуп турар: АВАМГА БИЖИКТИ ӨӨРЕТКЕНИМ — Авамны Доржу Ооржак Күдерековна дээр. Ол Хөнделең аксынга 14 кижиниң хеймери болуп төрүттүнген. Бүгү назынында ажы-төл азыраар дээш карак кызыл ажылдап чораан. Ачам Доржу Даниил Данзырынович 1920 чылда Актың Алдыы-Кара-Суг деп черге 9 кижиниң эң улуу болуп төрүттүнген. Ачам прокурорлап чораан деп дыңнаан, чуруун көрген дээрден башка, огулуг сагынмас мен. Мин­нип кээримге-ле, ачам чок апарган. 1969-70 чылдарда садик чоруп турган үемде хире чүве. Авам бисти шуптувус­ту чааскаан өстүрүп, азырап каан. Ол үжүк-бижик-даа билбес чо­раан. Авам бүгү назынында кара чаңгыс ол-ла эмнелгеге санитаркалап ажылдаан. Ооң күш-ажыл дептеринде чүгле чаңгыс бижик бар, «Эмнелгеге санитарка кылдыр ажылдап кирген» деп. Авам 83 харлыында чок апарган. Мен бодум 1963 чылда төрүттүнген мен. 6 кижиниң эң хеймери кылдыр өзүп келдим — 2 угбалыг, 3 акылыг. Чеже-даа улустуң хеймери чораан болзумза, мени кым-даа эрге-чассыг кылдыр кижизитпээн. Ам бодум 56 харлыг мен. Угбам, ийи акым чок болган. Эң улуг угбам, база бир акым Кызылда чурттап чоруур. Улуг угбам Кызылдың башкы институдунга студентилеп тургаш, чагаа бижиир. Авам аңаа харыылаар дээш чагаа бижип чадап турар үезинде, мен чаа өөренип эгелээн, үжүктерни билир, шору бижиптер турдум. Ынчангаш үжүктерни өөредип, угбамның чагааларын харыылаптар кылдыр авамны өөредип алган мен. КИЖИ БҮРҮЗҮ ДААЛГАЛЫГ Бүгү чуртталгам төрээн кожуу­нум — Барыын-Хемчикке эрткен. Колдуунда авамның кижизидилгезин алган мен. Канчаар-­даа сактып кээримге, авам чеже-даа чааскаан бисти азырап чораан болза, кажан-даа уруг-дарыынче үнүн бедидип көрбээн. Бичиивис­тен тура, арыг-силигге, кежээ, демниг, болурунга өөредип чораан. Ачамны шал-бул сактыр чүвем — арга-арыг, бойдусче бисти эдертип, агаарладыр турган. Бир-ле эрги автобуска бисти олуртуп алгаш, Аянгаты үнер. Хаактап өөредир, оон отка эът ыштаар, шашлыктаар. Ада-ием кезээде мал-маган тудуп турган. 2 инек 20 өшкү, 2 аъттыг улус. Хаваннар база азырап турган. Ам сактып турарымга, анаа олурар кижи чер-ле турбаан. Кижи бүрүзү даалгалыг, кижи бүрүзү бичии-даа хостуг үезинде бир-ле ажылды кылган турар:улуглары сиген кезер, бичиилери инек өдээ аштаар. Кыжын аътты тергелептерге, ыяштаар. Чайын сиген чүдүрер. Шак-ла мынчаар өзүп келдим. Орус дылды садикке өөренип алган мен. Ынчан Кызыл-Мажалыкка «Алёнушка» деп садик 1961 чылда ажыттынган. Мен ынаар 1965 чылда өске өөрүм-биле кады барып эгеледивис. Ам сактып турарымга, хөй кезии орус хамаатылар ажы-төлдери кол­даан турган. Ол үеде бистиң суурга хамаатылар хөй чурттап турган. Садикте чуруктан безин көөрге, илдең. Аңаа кады турган эштеримниң шуптузунуң аттарын безин сактыр мен. БАШКЫЛАРЫМГА ЧЕТТИРДИМ Школаже1970 чылда 1 «в» деп классче 32 кижи өөренип кирген бис. Кызыл-Мажалыктың ортумак школазы. Эң баштайгы башкым Хорбии Санчааевна Куулар. Социалистиг күш-ажылдың маадыры. Бир класс­тан тура, 8 класска чедир өөренгеш, 1978 чылда чаа ажыттынган Кызыл-Мажалыктың №1 школазынга 8 класс­тан бээр аңаа өөренгеш, 1980 чылда — Олимпиада чылында школаны дооскан бис. Школага башкыларывыс дыка шыырак турган. Садикке-ле орус­тап өөренген болгаш школага улуг бергедээшкин чок болган. Орус дыл, литература башкылап турган Татьяна Фёдоровна Куулар деп башкывысты маңаа демдеглекседим. Ол бисти орус дылга кончуг эки өөреткен. Бисти доос­турган клазывыс башкызы Аңгыр Байыр-оолович. Дыка-ла чагып-сургап чораан башкы. Оон аңгыда, Мария Ондаровна, Валентина Кенденовна, Нина Никифоровна, Нина Дмитриевна дээш өске-даа кончуг шыырак дээн башкыларны адап болур. Бо башкыларга черле четтиргеним илеретпес аргам чок. Ада-иеден аңгыда, башкылар өзүп орар кижиниң кижизидилгезинге кончуг улуг рольду ойнаар дээрзин көрген мен. "КАРА МЕХЕННЕР" Школа соонда мергежил шилиир үе кээрге, Геннадий Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунче өөренип кирип алган. Машина-техникаже сундугар сонуургалының аайы-биле техникумнуң механизация салбырын шилип алган. Ол үеде аңаа 10 класс дооскан сургуулдар дораан 2-ги курстан эгелеп өөренип турган. Студент чылдарында Кызылдың Ленин кудумчузунда 39 дугаарлыг бажыңда техникумнуң ниити чуртталга бажыңынга чурттап турган. — Ынчан бисти «Кара мехен оолдары» деп-даа турган. Бөлүкке 28 кижи өөренип турдувус. 3 дугаар курска кээримге, мени шеригже келдире берген. Шериг албанын Моолга танк полугунга чолаачылап турдум. Ол үеде аңаа шериг оолдар аажок хүрежип турар чораан. Мен база чоонган мен дээш кириш­кеш, Улан-Баторга 2 дугаар черге чедир хүрешкеним уттундурбас. Анаа Леонид Кара-оолга бир дугаар ужурашканым ол. Забайкальениң шериг округунуң шериглериниң аразынга хүрешке кил аайы-биле 50-60 кижи киржип турган. Мен 52 килге хүрешкен мен. Ачамны шаанда мөге чораан деп, ону таныыр улустан дыңнаан мен. Авамның акылары база мөгелер чораан. Бир эвес угум салгап, ол-ла олчаан хүрешти уламчылаан болзумза, бир-ле утка бар турар ирги бе деп, бодангылаар мен. Шериг соонда техникумга өөредилгем уламчылааш, 1985 чылда дооскаш, техник-механик деп мергежилди чедип алдым. ШЕРИГ ХЕПТИҢ САЛДАРЫ Шеригден чедип келгеш, улаштыр өөренип эгелээн мен. Бир дугаар танцы кежээзинде солдат хевим кедипкеш, таарзынганым бир уругну танцыже чалаан мен. Оон ол-ла олчаан улаштыр танышкаш, чарылбаан бис. Чадаананың Искра чурттуг уругнуң ады Руслана Алдын-оол­овна Монгуш. Ол база-ла техникумнуң сургуулу, мал эмчизиниң салбырынга 2 дугаар курска өөренип турган. Ооң ажылгыр, арыг- силиг, сагыш-сеткили чымчак, хөглүг аажызы меңээ дыка таарышкан. Ынчаар-ла, таныжып эгелээн бис. Мен 1985 чылда доозуп турумда, эжим 4 дугаар курска тургаш, иштели берген. 1985 чылда бир дугаар оглувус Евгений сентябрьда төрүттүнген. 1986 чылда уругларым авазы техникумну доозупканда, ча­йын кудавыс Кызыл-Мажалыкка болган. Куда соонда, ажыл-агыйже иелээ шымнып кирипкен, бо-ла. Мен Ак-Довурактың АТБ-зинге бүдүрүлгениң цех начальниги кылдыр ажылдап киргеш, үрелген машина-техника септеп, слесарьлар удуртуп ажыл­дааш, чоорту чолаачы талазынче шилчидип алган мен. 10 чыл ажылдап чоруй "КамАЗ" мунуп эгеледим. Ол АТБ-ге 19 чыл ажылдаан мен. Уругларым авазы эът комбинадынга ажылдап турган. УРУГЛАРЫМ АВАЗЫ ССРЭ үезинде акша-шалың эки турган, ылыңгыя чүък сөөртүрге шору ажылдап алыр чүве. Оренбург, Москва, Челябинск, Киргизияның Ош дээш четпээн чер-даа чок. Ол ынчан Абазадан пиломатериалдар, Челябинскиден трактор моторлары, машинаның артык кезектерин бээр сөөртүр, Тывадан ангор дүгү дажып турган. Ол үеде мен 450 рубльди ажылдап ап турган мен. Ынчангы үеде райком даргаларының шалыңы-биле деңнежип турган. Кажан АТБ-даа дүшкен соонда, аар-­саар ажылдар кылып, машиналар сеп­­тээр, моторлар чыыр дээш — шупту машинага хамаарышкан септелге ажылдарын улус чагыы ёзугаар кылып эгелээн мен. Амыдыраар арга херек-ле болгай. 1988 чылда ийи дугаар уруувус Елена төрүттүнген. Уруувус чаш турган-даа болза, өөм ишти 150 рубль шалыңныг ажылдап турган. 1991 чылда Шеңне, 2005 чылда Анай-Хаак төрүттүнген. Эът комбинады дүжерге, уруг­ларым авазы база ажыл дилээр ужурга таварышкан. Ам канчаар, ажы-төлдү бут кырынга тургузуп, азыраар апаар болгай. Ынчан ол Кызыл-Мажалыкка бир албан черинге бөдүүн аштакчы кылдыр ажылдап кирип алган. Үе берге турган-дыр ийин. Ол үеде тараа-быдаа тарып, дузалал ажыл-агыйын тургузуп, мал-маганывыстан халбактанып кирипкен бис. Мал аразынга өскен улуска биске ындыг-ла берге эвес болган. Авамның айыт­кан кыс төрүүр молдургазындан барык 100 баш чедир мал өскен. Ниити шээр-даа, бода-даа малывысты чииринге өйлей 15-15 баш чедир эвээжетпейн-даа, көвүдетпейн-даа азырап турдувус. Мал-маган барда, черле дөгүм боор чүве. Улуг оглум би­ле уруувус школа соон­да уруум - Москваже, оглум — Кызылче студентилеп чорупкан турган үе. Оон бирээзи школаже чаа барып эгелээн. Хеймеривис — 6 айлыг чөргекте. Ол — 2006 чыл. Мен ынчан бир албан черинге чолаачылап ажылдап турган мен. Эртен үнер — кежээ кээр, мындыг мен. Бир-ле хүн уругларым авазы ажылдааш келгеш, уруун эмзирип кааш, бичии удуптар дээш чыдыпкаш, олчаан одунмайн барган. Чанынга турган ортун уруум эскербейн барган болган… Сөөлүнде эмчилерден дыңнаарымга, инфаркт деп түңнел үндүрген. АМЫДЫРАЛ СИРЛЕҢНЕДИР СИЛГИЙ БЭЭРГЕ Амыдырал кажан кижини сирлеңнедир силгий бээрге, дыка-ла берге. Чок деп чүвениң кыпсынчыын, күштүүн ынчан билдим… Ам канчаар, ажы-төлүм адазы мен деп кадыгландыр боданыпкаш, улаштыр амыдырап кирипкен мен. Ол үеде ийи студент, бир школачы, бир чөргекте уруглуг чааскаан артым. Меңээ эң-не берге үелерде чангысклассчыларым, ылангыя Бай-Хаактан Урана Хоюг-оол болгаш өске-даа эш-өөрүм, төрелдерим, чуржуларым дыка дузалашкан. Уругларым шуптузун эртем-билигге чедирип алыр дээш бүгү күжүм үндүрүп, оларга акша-хөреңги ажылдап берип, өскээр кайнаар-даа чардыгар күзелим-даа, чайым-даа чок. Ийе, «Чүге өгленип албас сен? Ажы-төлүңге-даа дуза болур болгай» деп арга-сүмезин-даа бээр, чемелээр-даа улус турар боор чорду. Уругларым безин ийи-чаңгыс элдээрти чугаалай бээрлер. Шынап-ла, менде ындыг аай-дедир алаагар чай шуут чок кижи-дир мен. Садик, школа аразынга халып, аъш-чем белеткеп, от-көс, суг-чар дээш халып турда, дүн дүжер. Амгы үеде ийи уруум өөредилгезин чедиишкинниг доозуп алган, аңгы өг-бүлелиг, ажы-төлдүг. Оглум 2017 чылда арай-ла эрте, бисти каггаш, өске оранче чорупкан. Бичиизи ам 7-ги класста өөренип турар. Уругларымга немей база улуг байым – дөрт чаптанчыг уйнуктарым база бар. Бажыңга хөй ажы-төл чокта, шуут шыдавас мен. Олар — мээң амыдыралым утказы. Уругларым авазы чок болгандан бээр бо хүнге чедир боттарывыс мынчаар борастанып, эктивистен элевейн, хырнывыстан аштавайн чурттап чор бис. Ам бо чугаавыс безин мени саададып тур. Даштын ийи хой манай берди. Уругларымга өзеп бээр дээн кижи мен. Шак бүрүзү алдын-биле дөмей апарган хүндүлүг аданың ажылын саадатпазы-биле, чугаа­ны доо­зуп тура, аныяк-өскенге кандыг чагыг-сүме бериксээрин айтырган мен. Ол мынчаар харыылады: — Амыдыралда көрүп чо­руурга, ажыг-шүжүгге алыскаш, араганың аспаанче кирип, оон уштунуп шыдавайн баар таварылгалар бо-ла болгулаар. Мен бо хүнге чедир барык 29 чыл арага амзап көрбедим. Арагалап эге­лээр болзумза, мээң уруг-дарыымга кым-даа аъш-чем, идик-хеп садып бербес. Ажы-төлүн түредип алгаш, канчап АДА деп атты эдилээр боор. Ынчангаш, араганы кажан-даа ишпейн чоруңар деп, аныяктарга сүмем бо. «Алдын холдуг» дирткен Геннадий Доржуну Кызыл-Мажалыкта танывас кижи чок. Аңаа бөдүүн чонунуң, ажы-төлүнүң үнелели, хүндүткели чүден артык эргим. «Бөдүүн чон мени үнелеп чоруурунга өөрүп турар мен. Чаңгыс күзелим — ажы-төлүм шуптузун эдертип алгаш Сочиге чедирип, далайга эжиндирзимзе деп бодап чор мен» дээш, ажылгыр ада далаш чорупту. Диана ДОНГАК. Чуруктар Г. Доржунуң архивинден. https://www.facebook.com/shyntuva/posts/2659574427454946 #Төлептигада #Үлегерлигада #ГеннадийДоржу #Чонаразындакижи #Арагаишпес #АлдынхолдугГена #шынсолун