◆ "Улуг Тиилелгениң 75 чылынга" мөөрейге
Часкы үениң бир чараш, онзагай байырлалы – Май 9. Бичии класстан-на сактырым, май ай үнерге-ле, бистиң бажыңывыска төрелдеривис чыглып кээр, оларны ачамның улуг акызы Анатолий Кавааевич Аймаа удуртуп-баштап алгаш, суурувустуң төвүнде турар эки турачы Данзын-оол Даржааның тураскаалын аштап-арыглап эгелээр бис. Оон сумувуска шеригжиткен чыскаал болур, янзы-бүрү маргылдаалар эрттирер. Чыскаалга мээң ачамның кады төрээн угбазы, культура ажылдакчызы Чочагай Доңмасооловна шүлүкчү Сарыг-оол Чалбыышович Салчактың бижээни «Фронтучу даайым» деп балладазын аянныг чараш номчуй бээрге, дыка хөй кижиниң карааның чажы бүлдеңейнип дыңнап орар боор чорду. Ук балладаны бистиң школаның өөреникчилери чылдың-на болур «Тиилелгениң салюду» деп уран чүүл фестивалынга уран номчууру база чаңчыл апарган. Ону эге класс башкызы Болат Салчаковна, доозукчулардан Июнь-оол Салчак, Омак Оюн, Айдемир Люндуп кайгамчыктыг уран номчуп чораанын школавыс башкылары сактып чугаалаар болдулар.
«Фронтучу даайым» деп баллада бистиң суур чурттуг эки турачы Данзын-оол Даржаа оглу Салчакка тураскааткан бооп турар. Онзагай чүве – мээң фамилиям база Даржаа. Эки турачы Данзын-оол Даржаа – мээң ачамның ачазы, кырган-ачамның кады төрээн улуг акызы болур. Мен эрес-дидим дайынчының салгалы бооп чоруурунга дыка чоргаарланып чоруур мен.
«Фронтучу даайым» деп баллада мындыг одуруглардан эгелээн:
Хола-хола хараганныг хову кежир
Колдуктааштыг шериг кижи чоруп орган,
Хая-даштыг Кызыл-Дагның мурнун дургаар
Каас өглер ыжы шөйлүп көстүп турган.
Данзын-оол Даржаа оглу 1943 чылда 206 шилиттинген эки турачылар-биле кады дайынче аъттаныпкан. Ол Украинаның хоорай, суурларын фашистерден хостаар тулчуушкуннарга маадырлыг киришкен. Дубно, Сурмичи хоорайлар дээш демиселге снаряд частыышкынындан будунче аар балыглаткан. Бо тулчуушкунга маадырлыг чоруу дээш Данзын-оол Даржаа оглу «Эрес-дидим чорук дээш» деп медаль-биле шаңнаткан, 1944 чылда Тывазынга бир буду чок, колдуктааштыг чанып келген.
Дайын соонда, күскээр кыжын аалывыска
Данзын-оол даай чаңгыс буттуг чанып келген.
«Будуң кайыл, оглум?» – диггеш, кырган-авам
Бууккан хөңнүн чажырбайн, ыглап орган.
Элей берген шинель тонун ужулгаштың,
Эптии сүргей чыышкын орта салып каггаш,
Орден, медаль хөрек долдур кыңгырашты,
Ону көргеш, шала сүртеп, сестип ордум.
Төрээн Тывазынга чанып кээрге, чангыс чер-чурттуглары Данзын-оол Даржаа оглун чоргаарланган сеткил-биле хүндүлеп уткааннар. Аныяк- өскенге тыва эки турачылар маадырлыг тоолдарда Танаа-Херел, Каңгывай-Мерген дег коргуш чок, эрес-дидим үлегер бооп турганнар.
Чеже-чеже чечек ышкаш мен дег эрлер
Чевээ болган чаалыг шөлде калбады дээр.
«Дайын-чааның кижилерге херээ чок!” – деп,
Даайым ынчан арай муңгак чугаалажык.
Дайын соонда фронтучу Салчак Данзын-оол Даржаа оглу төрээн чери Бай-Тайга кожууннуң «Тиилелге» колхозунга ажылдап, өг-бүлелиг бооп, чараш, хөй ажы-төлдүг, аас-кежиктиг 1968 чылга чедир чурттаан.
Беш адыр сылдызын мээ кадап берген
Бедик сынныг фронтучу бөгүн чок-тур.
Энерелдиг тайбың ишке киржип чорааш,
Эрги балыг чыргазындан мөчүп калган.
Амгы үеде фронтучунуң салгалдары, бистер, суурувус Кызыл-Дагдан Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан эки турачыларны утпайн, оларның төөгүзүн чыып, музей башкызы Хертеш Екатерина Салчаковнаның удуртулгазы-биле өөренип турар бис. Ол ажылга мен база үлүг-хуумну киирип, башкым Ольга Болат-ооловна Күжүгет-биле шинчилел ажылын кылып тур бис.
Даайымның чаагай херээн уламчылаан
Тараалаң бай Совет чурттуң солдады мен.
Чаага салбаан Кызыл тугун быжыг тутчуп,
Чамбы-дипке тайбың күзеп, адым салдым.
Нарынэ Даржаа,
Бай-Тайга кожуунда КызылДаг ортумак школазының 7-ги клазының өөреникчизи. Башкызы Ольга Болат-ооловна Күжүгет. Чурукта: эки турачы Данзын-оол Салчак оглу Семис-оол-биле. (2019 чылдың ноябрьның 26-да № 48 "СЫЛДЫСЧЫГАШ" солунга үнген).
